स्त्रिनिर्वाण व त्याची जैन परंपरेतील मांडणी.

 

               स्त्रिनिर्वाण व त्याची परंपरेतील मांडणी. 

स्त्रियांचे धार्मिक व्यवस्थेमध्ये स्थान काय? या वरून त्या त्या धर्मांचा पुरोगामीपणा ठरवता येतो. या कसोटीवर खरे उतरणारे धर्म, किंवा धार्मिक व्यवस्था यात स्त्रियांच्या बाबतीत कसा  कसा विचार केला आहे हे पाहणे मनोरंजक ठरेल. मूळ व्यवस्था व कालांतराने त्यात रूढी,परंपरा, भीती, दमन, व पूर्वापार चालत आलेला पुरुषी वर्चस्ववादी विचार, यांचे प्रतिबिंब स्त्रियांचे स्थान ठरवताना दिसून येते. म्हणजे अगदी आमचा धर्म वैज्ञानिक पायावर उभा आहे असे म्हणणारे देखील पुरुषी मक्तेदारीबद्दल सोयीस्करपणे मौन राहतात. त्याच-त्याच कालबाह्य झालेल्या शुद्धतेच्या, शुचितेच्या उदाहरणांचे दाखले देत राहतात.

वैदिक व्यवस्थेमध्ये स्त्रियांना नगण्य स्थान दिले आहे आणि जैन व्यवस्थेमध्ये स्त्रि ही  अध्यात्मिक ज्ञान व मुक्ती मिळवण्या करीता स्वतंत्र व समर्थ आहे असे प्रतिपादन केले आहे. तरीही ढोबळ मानाने तिला ‘मोहाचा सापळा’ किंवा मोहाला बळी पडण्यास भाग पाडणारी असेच समजले गेल्याचे दिसते. कौटुंबिक जबादारीचे भान देत, त्याचाच भारा तिच्या डोक्यावर सतत ठेवला गेला आहे. पतिव्रता धर्माचे पालन करणारी, पतीच्या सेवेतच मोक्ष आहे असे प्रतिपादन करणारी, त्याच्यासाठी मुले प्रसवणारी व त्याला त्याच्या पूर्वजांच्या ऋणातून मुक्त करणारी, त्याच्या सगळ्या कुटुंबाची सेवा करणारी असेच तिचे स्वरूप वर्षानुवर्षे मानले गेले आहे. पावित्र्याच्या वेडगळ कल्पनांचा अतार्किक डोलारा उभा करून स्त्री ला धार्मिक उच्च्य स्थानापासून बाजूला केले गेले आहे.  

परंपरेने चालत आलेल्या भारतीय इतिहासातील मुलभूत आणि प्रचंड परिणामकारक अशी धार्मिक, शास्त्रीय, व प्रमाणित साहित्यिक ग्रंथ संपदा, यांच्या मधून मांडलेल्या विचारातून व अभ्यासातून वर्षानुवर्षे ठाण मांडून बसलेल्या सिद्धांताना हवा मिळत गेल्याने त्यांचा बागुलबुवा तयार झाला किंवा केला गेला असे दिसते. संस्कृतीच्या इतिहासात तर्काला तिलांजली देत, अविवेकी श्रद्धेच्या माध्यमातून  उभी ठाकलेली काही गृहीतके, आजही समाजाला मागे नेणारी आहेत. त्यात लिंगभेद आणि लैन्गीकता आणि त्याचा स्त्रिया आणि त्यांचे जीवशास्त्रीय शरीर यावर होणारा परिणाम, या बाबत पुष्कळ लिहिले गेले आहे.

स्त्रीच्या शरीर रचणेमुळे पुरुषांच्या तुलनेत त्यांच्या कडून जास्त हिंसा होते, आणि सूक्ष्म जीव जंतूंची निर्मिती स्त्री च्या अवयवा मध्ये होते व स्त्री ही कधीही  लिंगविशिष्टतेच्या विचारा मधून बाहेर पडत नाही,  त्यामुळे तिच्या अध्यात्मिक प्रगतीत अडथळा निर्माण होतो, असे आचार्य कुंदकुंद यांनी आगमाच्या हवाल्याने मांडले आहे. (काहींच्या मते  इसवी सन १ले शतक,) [‘सुत्तप्रभर्त आदिसंग्रह’ या पन्नालाल सोनी यांनी संपादित केलेल्या व १९२० साली प्रकाशित केलेल्या ग्रंथात त्यांनी,  सुत्तप्रभर्त किंवा प्राकृत मधील ‘सुत्तपाहूड’या ग्रंथातील कुंद कुंद यांची वचणे दिली आहेत.]

याशिवाय मूळ अडथळा हा कपड्यांच्या बाबतीत येतो. नग्नता ही मोक्ष मिळवण्यात प्रमुख अट असल्याने स्त्री नग्न झाली तर तिच्यावर लैंगिक हल्ले होतील, त्याच बरोबर पुरुषांच्या अध्यात्मिक प्रवासात स्त्रीच्या नग्नतेने अडथळे निर्माण होतील, अशीही भीती व्यक्त करण्यात आली आहे.
        पण असेही दिसते कि, स्त्रियांना मोक्ष बंदी हि खुप नंतरची गोष्ट आहे. “असिलीका” या प्रवाहाने,  कपडे परिधान करणाऱ्या साधुना निर्ग्रंथ (नग्न) मुनींचा दर्जा मिळत नाही, व त्याच कारणाने त्यांना मोक्ष हि मिळत नाही,  असे सांगितल्याचे म्हटले जाते. या म्हणण्या नुसार जसे नग्नते  शिवाय मुनी पदाच्या उच्च्यतम शिखरापर्यंत पोचता येत नाही तसेच पूर्ण नग्नते शिवाय स्त्रियांनाही पूर्ण साध्विपदाला पोचता येत नाही. याच्याच पर्यायाने तिला मोक्ष सुद्धा मिळत नाही. आणि मग स्त्रीचे नग्नत्व पुरुषांच्या साधनेमध्ये अडथळा निर्माण करेल असे प्रतिपादले.

     हे म्हणणे क्षीण छोट्याश्या  प्रवाहाच्या स्वरुपात काही लोकसमूहात अस्तित्वात होते. त्याचाच आधार कुंद कुन्दानी घेतला असावा व काळाच्या ओघात त्यालाच काही कारणाने – समाजाच्या धारणा, त्यावरचा पगडा, लैन्गीगता, शरीराची ठेवण यांच्या परंपरागत समजुती, पाप पुण्य इत्यादिना खत पाणी मिळत जाऊन, हि विचारधारा काळाच्या ओघात पुरेशी समर्थ होऊन कुंद कुन्दांच्या काळापर्यंत उभी राहिली असली पाहिजे, असे म्हणण्यास वाव आहे.

       स्त्री ला साधूंची व्रते अंगीकारणे वा पार पाडण्यास लायक न समजण्याच्या कुंद कुंद यांच्या प्रखर मांडणी नंतर, वाद विवाद झाला असणार. पण याला खरे व्यासंगी व अभ्यासाने परिपूर्ण उत्तर  हे ९ व्या शतकाच्या मध्यात दिल्याचे दिसते, ते “स्त्रीनिर्वाणप्रकरण” यातून. यात ५० श्लोक आहेत ज्यात सर्वस्वी मोक्षप्राप्तीसाठी स्त्री कडे असलेल्या गुणांचा परिपूर्ण बचाव केलेला आहे. पण हा बचाव श्वेतांबरांकडून नव्हे तर फारसा प्रसिध्द नसलेल्या ‘यापनीय’ पंथाकडून केलेला आहे. ज्या “साक्तायन” यांनी हे विवेकी प्रतिपादन केले त्यांचे नाव दोन्ही पंथामध्ये साधू म्हणूनही नोंद नाही.पण दोघांनी त्यांचा थोर व्याकरणकार म्हणून उल्लेख केला आहे. पण दिगंबर पंथातून वेगळा झालेला व कालांतराने नामशेष वा परावर्तीत झालेला आहे.  त्या संबंधी भट्टारक संस्था चा उगम हा या “यापनीय” पंथात मानला जातो.

     “स्त्री हि वस्तू नाही. कधीच मोक्ष साध्य करता येणार नाही असे प्राक्तन घेऊन ती जन्माला आलेली नाही. किंवा तिला सम्यक दर्शन होणारच नाही असे काही नाही. ती मानवच आहे अमानवी जीव नाही. किंवा ती प्राण्यांचा चेहरा व मानवी शरीर असलेली म्लेंच्छ हि नाही. ती  अगणित आयुष्य जगणारी नाही. किंवा ती सातत्याने क्रूर मनाची नाही. तिच्या उत्कट  भावना तिला नियंत्रित करताच येत नाहीत असेही नाही. तिची वर्तणूक व चारित्र्य कधीच पवित्र नसते असेही नाही. किंवा तिचे जीवशास्त्रीय शरीर नेहमीच अपवित्र असते असेही नाही. तिच्यात ९ व्या गुनस्थाना पर्यंत पोचण्याचा अभाव आहे वा ती योगशक्ती मिळवण्यात सक्षम नाही असेही नाही.

किंवा ती अनिष्ट-अशुभ जीवांची जन्मदात्री आहे असेही नाही कारण तिच्याच पोटी तिर्थंकर जन्म घेतात. तेव्हा ती  मोक्ष प्राप्ती  करू शकत नाही असे कसे म्हणता येईल?”

      वरील उधृत ‘यापनीय’ तंत्रातील सूत्रा वरून असे दिसते कि, दिगंबरांचे सुरुवातीचे वैचारिक व सैन्धान्तिक विरोधक हे श्वेतांबर नसून “यापनीय” होते. आणि त्यांनीच ‘स्त्री ला मोक्ष प्राप्त करता येत नाही’ हे  म्हणणे प्रथमता तर्काधारित, विवेकपूर्ण पद्धतीने, खोडून काढल्याचे जाणवते.

       समाजाच्या ५० % लोकसमुहास (स्त्री) पुरुषांच्या बरोबरीचे स्थान देण्यास विरोध कशाकरता केला गेला हे समजत नाही. ज्या स्त्री च्या जीवशास्त्रीय शरीराचे उदाहरण देताना सूक्ष्म जीव जंतूंची निर्मिती होते असे सांगितले गेले, त्या वेळी पुरुषांच्या शरीराची मात्र चर्चाच टाळली. म्हणजे संयम सुटेल म्हणून भीती पुरुषाना वाटली आणि त्याची शिक्षा मात्र स्त्रीला दिली गेली. यावरून काही करून स्त्री ला मोक्ष मार्गापासून दूर ठेवण्याचाच प्रयत्न केला गेल्याचे दिसते. वस्त्र, शरीर रचना, या बाह्य वस्तूरूप गोष्टी आहेत. तप आणि साधनेत भाव शुद्धी असेल तर तपश्चर्येच्या माध्यमातून व्यक्ती ज्ञानप्राप्तीचे अंतिम साध्य प्राप्त करू शकते. यात भाव शुद्धीला अनन्य साधारण महत्व आहे. लिंग भेद, उच्च्य नीचता,जाती, धर्म या कशाचाच अडथळा हे अंतिम साध्य प्राप्त करण्यात येत नाही. ते लक्षात घ्यायला हवे. या निमित्ताने समाजाच्या मनात जे ग्रह-पूर्वग्रह असतात त्यांची निर्भय चिकित्सा आपण करायला हवी.

स्रिनिर्वाणाबाबत आपले पूर्वसुरी इतके कठोर का झालेत? आजूबाजूच्या कोणत्या सामाजिक वातावरणाचा परिणाम त्यांच्यावर झाला? कि त्याच्यावर एनकेन प्रकारेन दबाव आणून त्यांना असे लिहायला भाग पाडले गेले? कि हिंसक व कत्तलिंच्या घमासानीत सामाजिक क्षय रोखण्यासाठी त्यांनी स्वतःच ही भुमिका घेतली? कि त्यांच्या पश्चात हे सर्व त्यांच्या नावावर खपवले गेले? कि वैदिक व ब्राम्हणी वर्चस्व मान्य करत त्याला बळी पडले? कि इतर धर्मश्रद्धांना वैचारिक समांतरता ठेवण्याशिवाय त्यांना पर्याय उरला नसेल?........
      कसेही असले तरी नेमके काय झाले? स्त्रियांना तपश्रर्येचे अंतिम साध्य व मोक्श मिळवता येत नाही याची कारणे देताना ते इतके अतार्किक, कठोर व एकांगी का झालेत?...... हे गुंतागुंतीचे, सलणारे व छळणारे  प्रश्न निर्माण होतात.

                                     प्रा. पी. ए. पाटील,  

                                        papatils@gmail.com

संदर्भ...1. Gender and Salvation… Jaina debates on the spiritual Liberation    

          of  Women…..Padmanabh S. Jaini.

            2.  South Asian History and culture.  Chastity and desire:  

                            representing   women in Jainism ….Manisha Sethi .

            ३.  अष्टपाहुड....पं. धन्यकुमार गं. भोरे.

  आपण नेमके कुठे आहोत?

समाज कोणत्या दिशेने जात आहे हे पहायचे तर ठराविक कालावधीनंतर त्याच्या वाटचालीची तपासणी करायला लागते. त्याचे साधन संख्याशास्त्र आहे.आणि ते जनगणनेच्या माध्यमातून उपलब्ध आकडेवारीतून मिळते.

२०११ च्या जनगणनेनुसार,(२०२१ची जनगणना झालेली नाही) जैन समाजाची साक्षरता ९४% आहे. त्यात पुरुषांचे प्रमाण ९७%  व स्त्रियांचे प्रमाण ९०% आहे.मात्र जैन स्त्रियांचे काम, नोकरी धंदा, करण्याचे प्रमाण केवळ ९% आहे. इतर धार्मिक समुहांपेक्षा  शिक्षित महिलांची संख्या जैन समूहात जास्त आहे. मात्र नोकरी धंदा करणाऱ्या जैन पदवीधर शिक्षित महिलांची संख्या खूपच कमी आहे. २०११ च्या जन गणने नुसार जैन महिला- पुरुष यांच्यात, टक्केवारीत, इतर धार्मिक समुहांपेक्षा, शिक्षित पदवीधरांचा  वाटा  सर्वात जास्त आहे.जो हिरव्या रंगात दाखवला आहे. तो 1 पर्यंत पोचला आहे.मात्र याच आलेखात नोकरी धंदा न करू पाहणाऱ्या महिलांची संख्या ही 1 पर्यंत पोचल्याचे (निळी रेष) म्हणजे जास्तित जास्त दिसते.

समूह निहाय आकडेवारीचा आढावा घेतला व त्याला आलेखिय स्वरूप दिले तर तो खालील आलेखात दर्शवण्यात आलाय. त्यात डाव्या बाजूला 0 -1 प्रमाण दाखवले आहे. 0 म्हणजे संख्येने कमी प्रमाण. आणि 1 म्हणजे जास्तीत जास्त प्रमाण . या आधारे हा ग्राफ बघावा. (Positive corelation for womenआलेख लाईव्ह मिंट मधून साभार)

Work participation rateTable.. from distribution of population by religion drop in article on census no.4 मधून साभार)

बाल संगोपणाच्या सोयीसुविधाविणा वाढणारी शहरे हा एक अडथळा या संबंधात सांगितला  जातो. पण ते फारसे खरे नसल्याचे जागतिक बँकेच्या त्री सदस्यीय समितीने स्पष्ट केले आहे.घरातील कामाचा बोजा ,कामाचे विभाजन न करता ही कामे महिलांनीच करायची परंपरा रूढी, यामुळे घरातील कामे, बाल संगोपन, घरातील वृद्धांची सुश्रुषा यातून तिला बाहेर पडू दिले गेले तरच ती नोकरी काम धंदा करू शकेल. प्रगत समाज, महिलांच्या शिक्षणाकडे, स्त्री पुरुष अशा लिंगभेदाच्या दृष्टिकोनातून पहात भेदभाव करत नाहीत.भारतीय धार्मिक समाजातील, शिक्षण आणि नोकरी\व्यवसाय यातील व्यस्त प्रमाण हे भारतीय समाजात असलेल्या पुरुष सत्ताक व्यवहारांचे प्रतिबिंब आहे  हेच तर हा ग्राफ जास्त उघडपणे दाखवतोय. बाल संगोपनाची सुविधा महिलांना उपलब्ध करून देणे  महत्त्वाचे काम यापुढे करावयास लागणार आहे. तसेच कामाच्या रगाड्यातून तिला मोकळे करायला हवे आणि यासाठी पुरुषांनी स्वतात बदल करावयास हवा.शिक्षणात इतर भारतीय धार्मिक समाजापेक्षा  प्रगत असल्याचा एक फायदा  म्हणजे महिलांना मोकळा अवकाश निर्माण करून देणे फारसे अवघड जाणार नाही. पुरोगामी पणाला  पूरक असणारी शैक्षणिक परिस्थिती आहे,फक्त इच्छा शक्ती हवी.हे झाले तर पुरोगामित्वाचा पुढाकार घेतल्यासारखे होईलच पण अल्पसंख्य असल्याची खंत बाळगण्याचे ही कारण उरणार नाही. याच जनगणनेत एक आकडेवारी अशीही आहे की, २० ते २९ वयोगटात अविवाहित राहिलेल्या जैन स्त्रीयांचे प्रमाण इतर समुहांच्या तुलनेत सर्वात जास्त म्हणजे १९% इतके आहे. या वयोगटातील अविवाहित स्त्रियांची राष्ट्रीय सरासरी मात्र ८.४ %आहे. 

महाराष्ट्र, राजस्थान,गुजरात, मध्यप्रदेश आणि कर्नाटक या राज्यांत एकूण जैन लोकसंख्येच्या८६% लोक राहतात. दिल्ली आणि उत्तरप्रदेश यांचा समावेश त्यात केला तर ९४% लोक या भागात राहतात. बहुतांश जैन तीर्थंकर जिथे राहिले, विहार केला, उपदेश केला,त्या बिहार आणि इतर पूर्वेकडील राज्यात जैन लोकसंख्या किती? इथून लोकांनी पश्चिम भारतात स्थलांतर का केले? हे आश्चर्यकारक व विलक्षण स्थलांतर कोणत्या कारणाने झाले आहे ,याला राजकीय अर्थशास्त्राचा काही आधार मिळतो काय हे पाहायला हवे.(खालील तक्ते..pew research and TOI research मधून साभार)

शहरी भागात राहणाऱ्या ८० % लोकसंख्येमुळे काही प्रश्न ही निर्माण झाले आहेत.शहरातील उपवर मुली, खेड्यात वडिलोपार्जित घर असणाऱ्या मुलांबरोबर लग्न करण्यास तयार होत नाहीत. अलीकडील भौतिक सोयी सुविधांनी आणि कष्टहिन व सुखासीन जीवन पद्धतीच्या भुरळीने  हे प्रश्न निर्माण झालेत काय याचाही सांगोपांग विचार व्हायला हवा. समाज संख्येने लहान आहे. जाती उपजातीत वाटला गेलेला आहे. जाती उपजातीतच लग्न करण्याची रूढी, विधवा विवाहाकडे बघण्याचा पूर्वग्रह दूषित विचार, बाल दिक्षांचे पेव फुटणे व त्याचे गौरविकरण करणे, पितृसत्ताक पद्धती व त्याचा महिलांच्या नैतिक व सामाजिक स्थानावर झालेला परिणाम, युवकांच्या मानसिक स्थितीवर व्यसनाचे व  सुखासीन आयुष्याचे कर्तुत्वहिन अधिराज्य कशामुळे आहे  आणि या गोष्टींचा समाजहितावर काय परिणाम होतोय याचा समाजशास्त्रीय व मानसिक अभ्यास होणे गरजेचे आहे.

पूजा, लग्न सोहळे यांचा थाट, व्यापारी आणि उद्योगपती यांची समाजातील संख्या, यावरून समृद्ध अल्पसंख्यांक म्हणुन या  समाजाकडे पाहिले जाते. भारताच्या पहिल्या संसदेत ३६ जैन लोकप्रतिनिधी होते. राजकीय इच्छाशक्ती व राजकीय ताकद नसल्यामुळे समाजाचे प्रश्न नीटपणे हाताळता येत नाहीत. हे लक्षात घेऊन२००७ साली आखिल भारतीय जैन महासभा स्थापन झाली पण त्यातूनही फारसे काही निष्पन्न झाले नाही. समाजाला जसे राजकीय व सामाजिक नेते लागतात तसेच किंबहुना त्याहूनही जास्त वैचारिक व बुद्धिवादी नेतृत्व  करणारेही लागतात. या दृष्टीने सध्याचा काळ हा हलाखीचा काळ आहे असे म्हणावे लागेल. म्हणजे वैचारिकता केवळ जवळ असून उपयोग नाही, तर वेळोवेळी, विविध प्रसंगी परखडपणे त्याचा उच्चार करीत राहायला हवे.मध्यंतरीच्या काळात एकाचवेळी हा वसा अनेक लोकांनी सांभाळला. आण्णासाहेब लठ्ठे, ए. एन्. उपाध्ये, यांनी पुढाकार घेतला.त्यानंतर विलास संगवे, मंगुडकर,निर्मलकुमार फडकुले, जी. के. पाटील, ऍड. प्रदीप शहा, सुभाषचंद्र अक्कोळे हे व यासारख्यांच्या व्यक्त विचारांनी सुधारणेची जी चळवळ उभी केली त्याला अलीकडच्या काळात खीळ बसली आहे. स्थितिशिल समाजात विचार प्रवर्तनाचे धक्के सतत दिले नाहीत तर रूढी प्रियता वाढते. विचार आणि विवाद यांना अवकाश मिळाला नाही तर कोंडी होते. आणि काय करावे काय करू नये याचे भान राहत नाही. आर्थिक समृद्धी नको तिकडे वाहत राहते.आम्ही उत्सव तेवढे वाजत गाजत साजरे करतो.विचारांचा जागर होत नाही.उत्सवांना विचारापासून तोडल्यामुळे ते पोरके होतात.दिसते ते फक्त नाच गाणी,ढोल ताशे, जेवणावळी आणि गर्दी. त्याने कर्मकांड फोफावते.यात प्रामुख्याने महिला वर्ग बळी पडतो. म्हणजे समाजातील ५०% जनता रूढी परंपरा यात अडकते.अंधश्रद्धा ग्रस्त होते. हे टाळायचे तर जाणीवपूर्वक तिच्यावरचे घर कामाचे ओझे कमीत कमी करून  तिला बाहेर पडू दिले पाहिजे.

एक समाज म्हणून देश विदेशातील निर निराळ्या समाजात हर घडी घडणाऱ्या घटनाविषयी आपली भुमिका  काय याचा पत्ताच लागत नाही. अलीकडील विशिष्ठ कालखंडात (गेल्या दहा एक वर्षात) ध्रुवीकरणाचे प्रयत्न मग ते समाजाच्या पातळीवरचे असोत की विचार सरणीच्या पातळी वरचे असोत खूप जोमाने आणि ठराविक उद्देशाने होत आहेत.ध्रुवीकरण हे फक्त विचारांच्या पातळीवर रहात नाही.ते व्यक्तीच्या मनात झिरपत झिरपत त्याच्या बोलण्या वागण्यात , विचार करण्याच्या पद्धतीत आणि प्रत्यक्ष व्यवहाराच्या सवयी मध्ये कधी घुसले हे समजत नाही. युवा वर्गात हे ध्रुवीकरण झटकन पसरते कारण ते चटकदार, चमकणारे,आटोपशीर केलेले असते.हा युवकांना मानवणारा आचार विचारांचा पट लगेच आत्मसात केला जातो कारण तो आकर्षक असतो. आपल्या युवकांना अशाच प्रकारच्या चटकदार विचारांच्या पखाली जाणीवपूर्वक कोणीतरी पुरवत नाही ना हे पाहायला हवे.याला युवक बळी पडणार नाहीत अशी व्यूह रचनाही करायला हवी.ती दोन्ही पातळीवर...विचारांच्या आणि आचारांच्या ( व्यवहारातील सवयींचा पातळीवरही.) कर्मकांडाच्या नादी या समाजाला परत एकदा लावायचे नसेल तर 'वॉचडॉग' ची भुमिका पार पाडावी लागेल.

देशात घडणाऱ्या महत्त्वाच्या कोणत्याही घटनेबद्दल राजकारण विरहित अशी जाहीर भूमिका घेत राहायला हवे, तरच समाज म्हणून काही एक सामाजिक स्थान निर्माण करता येईल. त्याचा उपयोग नंतरच्या काळात व्यवस्थेवर दबावा सारखा करता येईल. मात्र त्याची पायाभरणी आज करावी लागेल.    १.राजकारणातील गलिच्छ भाषा  २. वेगवेगळ्या चळवळी व आंदोलने   ३. महिलांवरील अत्याचार  ४. देशातील शिक्षणाचा स्तर   ५. संविधाना बद्दल ची भूमिका ६. व्यवस्थेकडून घडत असलेल्या अत्याचारांचा उहापोह ७.समाजा समाजातील धाग्यांचा पूल.  या व अशा सद्यस्थितीत आपल्यासमोर उभे ठाकलेल्या प्रश्नावर आधारित,भगवान महावीर व्याख्यानमाला  आयोजित करायला हवी. यासाठी देशातील प्रख्यात विचारवंतांना बोलावले गेले पाहिजे.( उदा. रामचंद्र गुहा, जावेद अख्तर, गणेश देवी, संजय नहार, योगेंद्र यादव, पी. साईनाथ, प्रताप भानू मेहता, रविश कुमार, सुनिता नारायण,राजेंद्र सिंह )या सारख्या उपक्रमातून समाजाला 'व्हॉईस' मिळेल.वक्त्यांचे  थेट जीवनाला भिडणारे विचार, त्यांची जीवनदृष्टी,विचार व्यूह आणि जीवन निष्ठा यांनी विचार विश्व ढवळून निघायला हवे.

 आज अशी परिस्थिती आहे की समाजाला 'व्हॉईसच' नाही. अधिकृत भूमिका नसणे वा त्याची वाच्यता न करणे यामुळेच आज आपण अडगळीत पडलेलो आहोत. कृती पासून दूर राहणे हा आपला दोष आहे.आपल्याला संकटात पडायला नकोय. झंझट नकोय. वादा पासून चार हात दूर राहणेच आपण पसंत करतो. कशाला? आपला काय संबंध? ही घातक वृत्ती आपण जोपासतो. ...आपण असे का आहोत? ...याला 'व्हॅल्यू नुट्रल' असे संबोधले जाते. पण त्यामुळे सामाजिक विकृतीला मोठा अवकाश प्राप्त होतो. म्हणून आपलं समाजकारण आपण जास्त सजगतेने करायला हवे. कारण संपूर्ण देशातील एकूण जैन लोकसंखेच्या ३२% जैन महाराष्ट्रात राहतात. सुधारणेच्या चळवळीला महाराष्ट्रातून सूरूवात नाही करायची  तर कुठून?